Analiza fonologiczna

Język naturalny, Teoria paź 30, 2007

Fonem, czyli najmniejsze jednostki zdolne do różnicowania znaczeń, zawdzięcza swe istnienie systemowi opozycji fonologicznych. Opozycję fonologiczną tworzą na płaszczyźnie fonemów dwa segmenty, (głoski, dźwięki), które stanowią o różnicy znaczenia w parze minimalnej, np. postaci dźwiękowe słów duma [ˈduma] i guma [ˈɡuma] odróżnia opozycja głosek [d] oraz [ɡ]. Cecha dystynktywna to cecha odróżniająca te dźwięki. W tym przypadku jest [d] jest przedniojęzykowe, [ɡ] zaś tylnojęzykowe, różnicę tę można też wyrazić podając miejsce artykulacji [d] jest zębowe, zaś [ɡ] miękkopodniebienne. Analiza fonologiczna dąży do wybrania spośród artykulacyjnych i akustycznych cech różnicujących dźwięki pewnej skończonego, możliwie niewielkiego zbioru cech funkcjonalnych (fonologicznych).

Pierwszym krokiem analizy jest segmentacja na możliwe mała jednostki dźwiękowe posiadające te same własności (cechy). Mimo, że artykulacja jest procesem ciągła, to ludzki słuch jest w stanie audytywnie grupować własności dźwięków. Opis języka na tej płaszczyźnie polega na możliwie najdokładniejszej transkrypcji fonetycznej badanego języka (transkrypcja zawiera wiele znaków diakrytycznych), np. [d̪ʷũmăḁ̆]. Pominięcie jakieś cechy na tym etapie grozi pominięciem relewantnej cechy dźwięków.

W pierwszej kolejności pomijane są te cechy, które są na pewno uwarunkowane sąsiedztwem lub są wynikiem przypadku. Cenne są tu porównania z nawykami koartykualcyjnymi innych języków. Ustala się w ten sposób artykulacyjnie i akustycznie relewantne cechy dźwięków. W przypadku wyrazu jest to np. labializacja [d̪] przed samogłoską zaogrągloną [u], czyli [d̪uma]. Dalej dąży się do wykrycia tych cech, które na pewno nie prowadzą do zmiany znaczenia, choć ich brak uznawany może być przez rodzimych użytkowników za sygnał obcości. Etap ten ustala fonetycznie relewantne cechy dźwięków. W przypadku prowadzi to do ustalenia, że zębowość dla [d] nie jest fonetycznie istotna, np. dziąsłowa wymowa [d] zostałaby odebrana za co najwyżej nie typową. Zatem transkrypcja na tym etapie może więc mieć postać: [ˈduma].

Do dalszej klasyfikacji wykorzystywana jest analiza cech funkcjonalnym. Pary wyrazów takie jak dama [ˈdama] i gama [ˈɡama] nazywa się parą minimalną. Punktem wyjścia do analizy par minimalnych są konkretne wyrażenia językowe. Dla każdego wyodrębnionego w poprzednim etapie segmentu próbuje się metodą podmienia znaleźć parę (pary) wyrazów, w których powoduje to zmianę znaczenie. Sporządza się w ten sposób listę opozycji fonologicznych i wyodrębnia się listę cech dystynktywnych.

Z listy tej wyodrębnia się minimalną listę cech fonologicznie relewantnych. Przy czym naczelną zasadą tego etapu jest, że dana cech jest fonologicznie relewantna (fonologicznie dystynktywna), jeśli istnieją pary, które różnią się tylko tę cechą. Ostatni etap obejmuje hierarchizację cech. Cecha relewantna w jednym języku może nie być relewantna w innym, np. w języku angielskim głoski [l] i [ɫ], różniące się obecnością bądź brakiem welaryzacji są alofonami, podczas gdy w języku polskim są to różne fonemy -/l/ i /ł/ (w wymowie scenicznej).

Często spotykanym problemem w analizie fonologicznej są głoski (segmenty) o dystrybucji komplementarnej. Głoski takie różnią się akustycznie i artykulacyjnie i stoją w opozycji do innych, ale nie do siebie, nie występują bowiem w takim samym otoczeniu. Głoski takie uznaje się za jeden warianty jednego fonemu, jeśli wspólne ich cechy nie przysługują żadnej innej głosce. W języku polskim występują głoski [ɲ] i [j̃] (nosowa półsamogłoska [j]), możliwe pary minimalne to np. [ˈbaɲka] (bańka)vs. [ˈbajka] (bajka), [ˈpluj̃ʒɛ] (pluńże) vs. [ˈplujʒɛ] (plujże), [ˈʒɛj̃ski] (żeński) vs. [ˈʒɛɰ̃ski](rzęski). Obydwie głoski są palatalnymi (podniebiennymi) spółgłoskami nosowymi. Poza tym nie ma w języku polskim innych palatalnych spółgłosek nosowych, np. [n] jest zębowe, [ŋ] a jest miękkopodniebienne. Inną sytuacja występuje w przypadku w języku angielskim. Wprawdzie [ŋ] i [h] mają dystrybucję komplementarną, wzajemnie się wykluczają, ale jedyną wspólną ich cechą jest spółgłoskowość.

Inguaris

Inguaris – sztuczna inteligencja, uczenie maszynowe, systemy ekspertowe. Zajmujemy się praktycznym wykorzystaniem AI w e-commerce, finansach, wsparciu marketingu i wielu innych dziedzinach.